ورزش زورخانه‌ای یا باستانی و یا ورزش پهلوانی نام مجموعه حرکات ورزشی با اسباب و آداب و رسوم مربوط به آنهاست که در محدوده تاریخی و فرهنگی ایران از گذشته‌های دور رواج داشته است.
کشتی پهلوانی در محلی به نام زورخانه گرفته می‌شد
مسابقه‌های کشتی تا سال ۱۳۱۸ به آیین کشتی پهلوانی برگزار می‌شد اما در زمان گذشته و با گسترش فرهنگ جدید ورزشی، باشگاهها شکل گرفتند و اصول جدید ورزشی حاکم شد.
در تاریخچه کشتی پهلوانی و ورزشهای زورخانه‌ای آمده است که ورزش و انجام حرکات پهلوانی جزو فعالیت‌های اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده است و جامعه آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکاران خود قائل می‌شوند چرا که آنان به خاطر داشتن قدرت بدنی و شجاعت روحی شکرگزار بوده و هرگاه که نیاز می‌شد برای دفاع از خانواده و سرزمین خود در برابر دشمنان حاضر به جان فشانی بودند.
پهلوانان همیشه جایگاه ویژه‌ای در بین مردم و حاکمان داشته‌اند
آنان سرنوشت جنگ‌ها را هم رقم می‌زدند به این ترتیب که پهلوان‌ها دو طرف جنگ بدون درگیر شدن لشگرها و با یک رقابت (راه‌یافتن داستان پهلوانان به ادبیات و شعر ایران زمین) سرنوشت جنگ را مشخص می‌کردند.
درکل به وجود آمدن مرام نامه‌ها و فتوت‌ها و انتقال سینه به سینه و نسل به نسل ماجراهای پهلوانان در بین مردم ایران زمین، نشان دهنده نقش ویژه و تاثیر گذار پهلوانان بر تاریخ ایران است.
لازم به ذکر است در زبان فارسی ایران باستان بیش از ۳۰ لغت در ارتباط با مفاهیم قهرمان و پهلوان وجود دارد که خود این موضوع میزان علاقه وافر ایرانیان به قهرمانان و پهلوانان را مسلم و آشکارا می‌کند.
از سابقه و تاریخ پیدایش این رشته در ایران روایات مختلفی مطرح است اما کتاب تاریخ نشان می‌دهد که ۴۵۰۰ سال پیش در لرستان و بین‌النهرین آثاری وجود داشته که
حکایت گر وجود و اهمیت داشتن ورزش و مهارت‌هایی است که امروز «کشتی» نامیده می‌شود.
نام کشتی از کمربندی به نام «کشتی» گرفته شده که زرتشتیان هنگام خواندن دعا و پهلوانان برای کشتی‌گیران این کمربند را سه بار دور کمر می‌بستند آنها برای رویارویی با حریفان خود آن را به کمر می‌بستند که یادآور سه اصل زرتشت، گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک بود.
غیر از آثار زرتشتیان، نوشته‌های مورخین یونانی و روسی و همچنین شاهنامه فردوسی، همه دال بر اصالت و قدمت فرهنگ کشتی و پهلوانی در ایران است.
باورود اسلام به ایران، آیین پهلوانی رنگ مذهبی‌تری به خود گرفت و مورد توجه بیشتر اندیشمندان و مردم واقع شد. برخی معتقدند آیین جوانمردی و فتوت نوعی تصوف عامیانه و کوچه بازاری است.
در دوران صفویه و زندیه، کشتی پهلوانی دورانی طلایی و پر رونق خود را سپری کرد و در هر شهری صدها پهلوان و نوخواسته به کشتی گرفتن و آموختن فنون و آیین پهلوانی مشغول بودند.
در دوران قاجار علاقه به کشتی چنان افزایش یافت که ناصرالدین شاه شخصی به نام صاحب الدوله را مامور گسترش و توسعه کشتی کرد و رقابت پهلوانان را در میادین مختلف شهر رواج داد.
هر سال با برگزاری رقابت‌ها، پهلوانان ایران از دل این مسابقات معرفی می‌شد و بازوبند پهلوانی را به صورت امانت برای یک سال در اختیار می‌گرفت که در صورت تکرار این قهرمانی در سه سال پیاپی صاحب بازوبند پهلوانی شود.
کشتی پهلوانی هر چند ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران زمین دارد و با روح ایرانیان گره خورده اما در سال‌های اخیر چندان مورد توجه مسئولان ورزشی قرار نگرفته است و به نظر می‌رسد از رونق و نشاط گذشته برخوردار نیست.
ورزشی‌های زورخانه‌ای یکی دیگر از ورزشهای پهلوانی محسوب می‌شود که نام دیگر آن ورزشهای باستانی ایرانیان است جایی که در آن به ورزشهای باستانی می‌پردازند زورخانه نام دارد. (در زورخانه علاوه بر ورزشهای زورخانه‌ای کشتی نیز گرفته می‌شد).
آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی یونسکو از سوی ایران به ثبت جهانی رسید.
ورزشهای زورخانه‌ای از قدیمی‌ترین ورزش بدن سازی جهان معرفی شده است
ورزش و انجام حرکات پهلوانی جزو فعالیت‌های اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده است.
جامعه آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکارانی قایل می‌شد که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی که در اختیار داشتند، شکرگزار بوده‌اند.
برپایه تاریخ، زورخانه در حدود هفتصد سال پیش (قرن ۷ خورشیدی) به وسیله محمود خوارزمی معروف به پوریای ولی که ظاهرا از مردم خوارزم بوده و گویا در سال ۷۷۲ هجری قمری درگذشته، به صورت امروزی
سازمان دهی شده است.
با این حال برپایه رفتار و منش تاریخی و اسطوره‌های ایران زورخانه می‌تواند دست‌کم در ایران، تاریخی بسیار
کهن تری داشته باشد چرا که مردم ایران که از ابتدای تاریخ نود به پهلوانی و
کشتی گیری و آمادگی جسمانی نیاز مبرم داشته‌اند تا به دستور زرتشت خود را برای یازی اهورا مزدا در چالش با اهریمن نیرومند سازند به همین دلیل است که همواره ضعف و زبونی را نکوهش کرده‌اند.
جایگاه زورخانه پیش از اسلام در زنده کردن جنبش ملی ایران و ستم نیز با بیگانگان و نیز رستاخیر زبان پارسی و فرهنگ و آیین افتادگی و درسی که از عهد باستان در ایران رواج داشته است، اهمیت ویژه دارد و زرتشت زورخانه‌ای آداب و سنتی خاصی دارد.
آداب و سنتی که با پیروی از پهلوانان و دلاوران افسانه‌ای دوره باستانی از پیشوای نخستین شیعیان و جوانمردان، خلق و خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزشکاران بر می‌انگیزد یا نیرو می‌‌بخشد ، این فضایل در قالب شعر و داستان‌هایی به صورت آهنگین به همراه ضرب زورخانه‌ای توسط مرشد برای بر انگیختن ورزشکاران در هنگام ورزش خوانده می‌شود و ورزشکاران همراه با نواختن مرشد حرکات گروهی و یا فردی را به نمایش در می‌آورد.
ورزش باستانی در بین ورزشکاران به احترام و ادب معروف است با محوری که تمام حرکات با رخصت گرفتن انجام می شود و شعار ورزش باستانی پرورش روح و جسم است به محوری که شیعیان زورخانه را مسجد دوم خود می‌دانند. .
یکی دیگر از اصلی‌ترین آداب زورخانه این است که ورزشکاران باید مواردی از قبیل فروتنی و از خود گذشتگی، مروت و مردانگی، سفره‌داری، کمک به فقرا و تنگدستان را رعایت کنند.
یکی از رسم‌های شیرین و معروف زورخانه گلریزان است که در جشن‌ها و اعیاد و میلادهای چهارده معصوم در برخی موارد برای قدردانی از زحمات پیشکسوتان گرفته می‌شود و در آخر مراسم دو جوان دو طرف سنگی را گرفته و دور می‌زنند و مردم پول در آن لنگ می‌اندازند.
در زورخانه حرکات گوناگونی انجام می‌شود که شنو رفتن و نرمش، میل گرفتن، پا زدن، سنگ گرفتن، چرخ زدن، میل بازی و شیرین کاری بین پا از جمله این حرکات محسوب
می شود .
ورزش زورخانه‌ای هم مانند برخی از ورزش‌ها مثل کاراته و کونگ‌‌فو، ورزشکارانش براساس رتبه‌ای که دریافت می‌کنند حرکات را به نوبه خود انجام می‌دهند.
این رتبه‌بندی از رتبه یک که ورزشکار یک سال سابقه دارد شروع شده تا به رتبه نهم که سابقه ورزشکار به ۴۵ سال ورزش کردن می‌رسد ختم می‌شود.
رتبه نهم در ورزشهای زورخانه‌ای دارای اهمیت فراوانی است و در اصطلاح به این ورزشکاران که سابقه زیادی دارند و با ورود و خروج این ورزشکاران مرشد زنگی را می‌نوازد به آنها ورزشکاران زنگی گفته می‌شود که تعدادشان در کشور بسیار محدود می‌باشد.
البته گفتنی است که داشتن مقام در مسابقات به کسب کردن رتبه قبل از زمان موعود تاثیر دارد.
ورزشکار بعد از کسب کردن رتبه جدید امتیازات رتبه قبل نیز برای وی محسوب
می‌شود .
جایگاه امروزی ورزشهای زورخانه‌ای نسبت به قبل تغییر زیادی کرده است اگرچه شاید امروز ورزش باستانی دارای رونق کمتری بوده، اما هنوز هم برای کسانی که در گودهای زورخانه پیر شده‌اند، خاطره‌انگیز است.
امروزه در تهران تعدادی زیادی زورخانه برقرار است که از مهم‌ترین این زورخانه‌ها می‌توان به ورزشگاه شهید فهمیده که میزبانی
مسابقه های کشوری فدراسیون پهلوانی و زورخانه‌ای ایران است و به ثبت ملی رسیده است، اشاره کرد.
این زورخانه در شمال پارک‌شهر در خیابان شهید فیاض بخش تهران قرار دارد.
ورزش زورخانه‌ای امروزی با ورزش چند سال اخیر تفاوت بسیاری از نظر ظاهری و نوع ورزش دارد.
امروزه استفاده از لنگ در ورزش باستانی از طرف فدراسیون این ورزش ممنوع شده است، اما در شهرها هنوز هم مانند گذشته از لنگ استفاده می‌شود.
امروزه مسابقه‌های ورزش باستانی به صورت تیمی در یکی از شهرهای ایرانی صورت می‌گیرد که در آن هر تیم شامل ۱۰ نفر می‌باشد یک نفر مرشد، ۸ ورزشکار و یک میاندار، که ورزش را با پیچیدگی بسیار زیادی نسبت به ورزش ساده زورخانه انجام می‌دهند.
در پایان گفتنی است، پرونده ثبت جهانی آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای به کوشش فدراسیون ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای دقت با همکاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران آماده گردید و به ثبت جهانی رسید.
همچنین بنیاد فردوسی از بستن تفاهم نامه همکاری های فرهنگی و اجرایی با فدراسیون پهلوانی و زورخانه‌ای ایران توانسته است، فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای را در ایران و جهان به‌گونه فرهنگی، هنری معرفی نماید به همین منظور بنیاد فردوسی به عنوان برترین سازمان مردم نهاد ایران در زمینه ترویج فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای معرفی شده است.
